آیات جبر و اختیارآیات جبر و اختیار ، آیات ناظر به استناد افعال انسانی به خدا یا انسان را می‌گویند. ۱ - تعریف" جبر " در لغت به معنای شکسته را بستن، استخوان شکسته را اصلاح کردن، نیکوگردانیدن حال و وادار کردن به کار آمده است. و در اصطلاح علم کلام ، به تحمیل اراده اطلاق می‌گردد. معنای اصطلاحی جبر ، ناظر بر معنای اخیر (وادار کردن به کار) است؛ و بر نفی فعل از انسان و نسبت دادن آن به خدا اطلاق می‌شود. اختیار ، از ریشه "خ ی ر"، در لغت به معنی انتخاب و گزینش، انتخاب خیر، یا برگزیدن امری است که در حقیقت یا به حسب گمان خیر به شمار می‌آید. و در اصطلاح، به معنی انتخاب یک چیز از میان دو یا چند چیز با اراده آزاد انسانی است. ۲ - دیدگاه‌های کیفیت استناد فعل به انساندر کیفیت استناد فعل به انسان سه دیدگاه هست: ۱. دیدگاه شیعه که جبر و اختیار مطلق را نفی کرده و چیزی بین این دو را قائلند؛ "لا جبر ولا تفویض بل امر بین الامرین". ۲. جبر مطلق؛ یعنی انسان در همه افعالش مجبور است. ۳. اختیار مطلق ( تفویض )؛ یعنی انسان در همه افعالش به طور مطلق - نه در دایره اختیار و اراده الهی -دارای اختیار است. طرفداران هریک از این نظریه‌ها برای اثبات گفتار خویش به آیاتی از قرآن کریم تمسک کرده اند؛ از این رو آیاتی را که جبریون برای اثبات مدعای خویش به آنها تمسک جسته‌اند، "آیات جبر"، و آیاتی که طرفداران نظریه تفویض برای اثبات مدعای خویش به آنها استدلال کرده‌اند "آیات اختیار" نامیده‌اند. یکی از شبهه‌ها در مسئله جبر و اختیار، اراده و فعل انسان است که یا معلول عامل بیرونی است یا عامل درونی است که در هر دو صورت انسان دخالتی در امور خود ندارد و مجبور است. امام خمینی پاسخ‌های مختلفی را که برخی دیدگاه‌ها درباره کیفیت استناد فعل به انسان ذکر کرده‌اند، بررسی و نقد کرده و خود راه‌حل دیگری را بیان می‌کند. بنابر نظر ایشان افعال اختیاری که از انسان صادر می‌شود دو قسم‌اند. قسمی از افعال انسانی که با وساطت ابزار جسمانی تحقق می‌یابند؛ در این‌گونه افعال، نفس آدمی اولاً و بالذات فاعل حرکات اعضای خویش نیست؛ بلکه آن افعال به‌واسطه مبادی و وسایطی مانند عزم، اراده و قصد، تحقق می‌یابند. قسم دیگر بدون واسطه انجام می‌شود؛ مانند تصوراتی که نفس با فعالیتش ایجاد می‌کند و نفس در آن فاعل به تجلی و عنایت است. زیرا نفس امری بسیط است و همه قوای او از شئونش محسوب می‌شوند و نفس به وجود واحد، جامع همه این قواست و به آنها علم دارد و این علم، علم ارتسامی نیست. [۲]
خمینی، روح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۱، ص۲۸۹-۲۹۱، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.
از طرفی نفس در ایجاد چنین افعالی نیاز به اراده زایدی ندارد؛ بلکه با علم و آگاهی ذاتی خود آن را ایجاد می‌کند، اموری مانند اراده، عزم و قصد از قسم دوم‌اند که در تحقق آنها نفس نیاز به‌واسطه ندارد. امام باتوجه‌به قاعده «الشیء ما لم یجب لم یوجد» معتقد است تحقق هر معلولی به اقتضای علت تامه خود، ضروری است و علت تامه در عمل اختیاری انسان جز با اراده او محقق نمی‌شود و این مستلزم اختیار است؛ زیرا در فاعل اختیاری، فاعل با اراده و اختیارش فعل را ضروری و ایجاد می‌کند و این نه‌تنها اختیار فاعل را نفی نمی‌کند؛ بلکه مؤکد آن است و ایجاد اختیاری هیچ‌گاه موجب اضطرار فاعل نمی‌شود. امام خمینی با کمک‌گرفتن از احادیث اهل‌بیت (علیهم‌السّلام) بر نظریه «امر بین الامرین» تاکید می‌کند و معتقد است برای موجودات امکان مؤثریت وجود دارد؛ ولی نه به نحو استقلالی؛ زیرا در عالم هستی فاعل مستقلی جز خدای متعال نیست و دیگر موجودات ربط محض‌اند، پس موجودات جهان ازآن‌جهت که ربط صرف و تعلق محض‌اند، ظهور قدرت، اراده و فعل خدا هستند و این همان امر بین الامرین است. [۶]
خمینی، روح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۲، ص۳۱۴، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.
ازاین‌رو ایشان با استناد به آیات الهی در عین اینکه فعل را برای خلق ثابت می‌کند، وابستگی آنها را به مشیت الهی نیز بیان می‌کند به این معنا که مشیت مخلوق را ظهور مشیت خدا و در طول آن می‌داند. [۷]
خمینی، روح‌الله، دانشنامه امام خمینی، ج۴، ص۶۸، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.
۳ - آیات جبرآیات ۲۵۳ بقره ، ۱۴۵ آل عمران ، ۱۰۷، ۱۳۷، ۱۴۸ و ۱۴۹ انعام ، ۱۸۷ اعراف ، ۴۲ انفال ، ۵۱ و ۵۲ توبه ، ۹۹ و ۱۰۰ یونس ، ۳۷ و ۳۸ احزاب ، ۱۱ فاطر ، ۴۵ سجده ، ۸ و ۱۲ شوری ، ۲۰ زخرف ، ۴۹ و ۵۲-۵۳ قمر ، ۲۲ حدید ، ۵ حشر ، ۱۱ تغابن ، ۱۲ طلاق ، ۳۱ و ۵۶ مدثر ، ۳۰ و ۳۱ دهر و ۲۹ تکویر به آیات جبر شهرت یافته‌اند. ۴ - آیات تفویضدر مقابل، طرفداران نظریه اختیار مطلق (تفویض) برای اثبات مدعای خویش به آیات ۲۸ اعراف ، ۵۱ انفال ، ۱۰ حج ، ۴۶ فصلت ، ۲۹ ق و… تمسک جسته‌اند. ۵ - جمع بین این دو دسته آیاتدانشمندان امامیه ، که به پیروی از امامان معصوم علیه‌السّلام نظریه " امر بین الامرین " را اختیار کرده‌اند، با جمع بین این دو دسته آیات، درستی نظریه خویش را نشان داده‌اند. [۴۳]
طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۱، ص۳۶.
[۴۵]
سبحانی، جعفر، منشور جاوید قرآن، ج۴، ص۳۱۵-۳۸۸.
۶ - پانویس۷ - منبع• فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، برگرفته از مقاله «آیات جبر و اختیار». • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی. |